September 2002, nr 236
Laurent Cantet
Meester der dingen
De Franse regisseur Laurent Cantet won vorig jaar op het filmfestival van Venetië 'De leeuw van het jaar' voor zijn tweede film L'emploi du temps. Over een man die een dubbelleven leidt om te ontkomen aan de knellende wetten van het werkende bestaan. "In het leven is men maar zelden heldhaftig."
L'emploi du temps: leven tussen snelweg en kantoorgebouw.
Met een prestigieuze baan bij de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) in Genève, een vrouw, twee kinderen en een hond, leek de Franse arts/onderzoeker Jean Claude Romand een gewone upper class man. Tot zijn ouders, vrouw, twee kinderen en de hond omkwamen bij een brand in zijn huis op 11 januari 1993. Romand overleefde als enige het ongeluk, dat al gauw geen ongeluk bleek. Aan het licht kwam dat Romand arts noch onderzoeker was en dat hij nooit bij de WHO had gewerkt. Sinds hij verzweeg dat hij in het tweede jaar van zijn medicijnenstudie voor het jaarexamen was gezakt, leefde Romand een zelfverzonnen leven. Met behulp van een klein familiekapitaal en zogenaamde beleggingspakketten voor vrienden en kennissen hield hij dat achttien jaar lang vol. Tot een schuldeiser hem in januari 1993 doorzag. Op 2 juli 1996 eindigde het tot de verbeelding sprekende verhaal van Romand achter de tralies met een levenslange gevangenisstraf.
Zijn handel en wandel zijn sindsdien stof geweest voor een tv-documentaire (Le roman d'un menteur van Gilles Cayatte), een boek ('L'adversaire'), en de gelijknamige verfilming van dat boek door Nicole Garcia met Daniel Auteuil in de hoofdrol. Romand wordt daarin afgedaan als een pathologisch geval, een lafaard die de waarheid niet onder ogen kon zien en dus alles en iedereen bedroog.
Milder, want genuanceerder en dus interessanter is de vorig jaar uitgekomen film L'emploi du temps ('het werkrooster') die de Franse filmmaker Laurent Cantet slechts losjes op het geval Romand baseerde. Cantet (1961), die begin dit jaar met zijn film op het Filmfestival Rotterdam aanwezig was, legt uit waarom: "De geschiedenis van Romand is verkleurd omdat hij zijn hele gezin heeft gedood op de dag dat zijn leugen werd ontdekt. Zijn verhaal was te uitzonderlijk. Wij (de scenaristen Laurent Cantet en Robin Campillo, KW) wilden juist een alledaags personage creëren. Iemand die op ons zou kunnen lijken."
Cantet had vooral oog voor de psycho-sociale kant van de leugen, want wat bezielt iemand om liever een fictief leven in scène te zetten dan zijn falen te aanvaarden? Cantet: "Mijn hoofdpersoon Vincent heeft een gemak van liegen over zich dat misschien niet ieders 'cup of tea' is, maar daarmee ensceneert hij zijn eigen leven. Dat doet hij met een intellectueel plezier: de situatie domineren, meester der dingen zijn, zelfs voor zo kort als het duurt. Want de leugen wordt steeds groter en compliceert zich te snel. Haar instandhouding vraagt ook in Vincents geval enorm veel werk. En uiteindelijk wordt ook hij door de feiten ingehaald."
Parkeerplaats
L'emploi du temps vertelt het verhaal van Vincent, een Franse man met vrouw en kinderen, die op een dag wordt ontslagen, maar dat thuis niet vertelt. In plaats daarvan zegt hij een betere functie te hebben gevonden in Zwitserland, bij de Verenigde Naties. Voortaan vult hij zijn dagen zwervend in zijn auto, of studerend op rapporten die verband houden met zijn fictieve nieuwe baan. Soms doodt hij de tijd in een modern bedrijfsgebouw waar hij niet opvalt tussen alle andere pakken. Dan weer vindt hij rust op een parkeerplaats langs de snelweg, waar kinderen spelen. Cantet: "Het idee van de auto als een bel waarin Vincent de wereld doorkruist, sprak tot mijn verbeelding. De auto die hem enerzijds toestaat in de wereld te zijn en die hem er tegelijkertijd tegen beschermt, ervan afscheidt, achter het glas. Het idee dat hij toeschouwer zou zijn van dat leven van die kinderen die op schoolreisje zijn. Ik denk ook dat hij zelf iets heel kinderlijks in zich heeft. Juist daarom heeft hij misschien wel zin om zich onder de kinderen te mengen, om deel uit te maken van hun avonturen."
Het bekende verlangen naar onschuld. Want eenmaal volwassen, definieert het werk de mens, zo wrijft Cantet ons onder de neus. Wie niet werkt, bestaat niet, lijkt het wel. Cantet: "Ik herinner me een verhaal dat iemand me heeft verteld over een stinkend rijke New-Yorkse dame, die aldoor benadrukt hoe vreselijk druk ze het heeft. Ze suggereert dat ze enorm veel werkt, terwijl iedereen weet dat dat niet zo is. Ze hóeft niet eens te werken. Maar ze heeft die façade nodig om te kunnen bestaan. Haar houding kun je veralgemeniseren. Je vraagt nooit aan iemand: 'wie ben je', maar 'wat doe je?' We definiëren elkaar heel gemakkelijk aan de hand van elkaars werk. Dat helpt ons om een groep te vormen, want je neemt de regels aan van de groep waarin je werkt. Je kleedt je als je collega's, praat als je collega's, deelt dezelfde interesses. Dat is zowel comfortabel als beklemmend."
Dapper de man die daaraan ontsnapt, zou je zeggen, maar Cantet heeft het niet zo op helden. "Vincent is geen held. Hij vlucht. Zelfs aan het eind, als hij terugkeert naar zijn familie om de leugen uit te leggen, is hij tóch nog bezig zijn verhaal voort te zetten, te verlengen. Hij zegt: 'luister, ik ben moe, morgen ga ik niet naar m'n werk.' Hij is bang. Ik vind dat hij daarin heel menselijk is. In het leven is men maar zelden heldhaftig."
Ontvankelijk
Het gebrek aan helden kwam ook al aan bod in Cantets debuutfilm Ressources humaines (1999), waarin een zoon in opstand komt tegen de reorganisatieplannen van het management (waar hij deel van uitmaakt) van de fabriek waar zijn vader arbeider is. Cantet won er een César voor het beste debuut voor. In termen van werk is Cantet een fotograaf die besloot de Parijse filmacademie IDHEC te volgen, waarna hij regisseur werd en scenarist. Maar wat zegt dat over hem? Wie is Laurent Cantet volgens zijn eigen definitie?
De regisseur wint tijd door eerst een mineraalwater in te schenken, dan eens diep adem te halen en een stilte te laten vallen. "Ik geloof niet dat het lukt mezelf anders te definiëren binnen een minuut of vijf", zegt hij, om het vervolgens toch te proberen, in nog minder tijd. "Ik geloof dat ik iemand ben die oplettend is, die aandacht heeft voor alles wat er om hem heen gebeurt, die ontvankelijk en gevoelig is, en dat ik daarom films wil maken. Want wat me omringt, interesseert me en ik wil het onderzoeken in mijn films."
Vanwege zijn sociaal-kritische films is hij al wel de Franse Ken Loach genoemd, maar dat is een vergelijking waar hij van af wil zijn. Cantet, grinnikend: "Ik geloof dat ik veel minder militant ben dan Ken Loach. Goed, ik ben betrokken, maar ik ben niet iemand van zekerheden zoals hij dat is. Oplossingen heb ik niet. Ik houd er erg van om gevoelens te verkennen, concepten uit te proberen, misschien een persoonlijke interpretatie te geven, maar nogmaals niet op een manier dat de hele zaak ondubbelzinnig is."
Toch klinkt er een boodschap door in L'emploi du temps. Net als Romand houdt ook Vincent de leugen uiteindelijk niet vol. Wat zegt dat over onze maatschappij? Cantet: "Iets heel pessimistisch: dat de maatschappij sterker is dan het individu. Het individu brengt zijn tijd door met onderhandelen tussen die maatschappij en zijn diepere beweegredenen. Die onderhandelingen pakken nooit bevredigend uit voor het individu."
Dus toch nog een moraal? Cantet: "Nee, vooral geen moraal! De bel waar Vincent in leeft is niet gesprongen aan het eind. Ik denk dat hij in zijn bel zal blijven, dat die hem zal beschermen, wat het voor hem misschien mogelijk maakt om door te gaan. Maar goed, leven in een bel, dat moet doodvermoeiend zijn. Uit L'emploi du temps spreekt dat het niet mogelijk is te ontsnappen. Maar dat is geen moraal. Dat is een trieste constatering."
Karin Wolfs
